Odszkodowanie na rzecz rodziny zmarłego pracownika

Wydatki poniesione z tytułu śmierci pracownika zmarłego na  skutek wypadku przy pracy mogą stanowić koszty uzyskania przychodu – orzekł NSA w wyroku z 18 sierpnia 2015 r.

Portale internetowe donoszą od czasu do czasu  o ogromnych  odszkodowaniach wypłacanych przez amerykańskich pracodawców rodzinom osób, które uległy wypadkowi przy pracy i zmarły. Niedawno opisywany przypadek dotyczył pracownika, który zginął w czasie konserwacji pieca przemysłowego – rodzina zmarłego otrzymała 3 mln dolarów odszkodowania, a firma w której pracował zobowiązała się do poniesienia dodatkowych nakładów  w wysokości 3 mln dolarów na poprawę bezpieczeństwa pracy.

Śmiertelne wypadki przy pracy w Polsce statystycznie dotyczą najczęściej kierowców, pracowników budowlanych oraz górników.  Do największej ilości wypadków dochodzi wśród pracowników z niewielkim stażem  lub słabo przeszkolonych, a ich przyczyną jest często ludzki błąd, brak skoncentrowania, czy lekceważenie zagrożenia.

Odpowiedzialność pracodawcy za wypadki przy pracy regulują przepisy kodeksu pracy oraz kodeku cywilnego.  Część odpowiedzialności oparta jest na zasadzie ryzyka  i wynika z samego faktu zatrudnienia pracowników – jeżeli pracownik umrze na skutek wypadku przy pracy, jego rodzina ma prawo do otrzymania jednorazowego odszkodowania pieniężnego od  pracodawcy (niezależnie od tego, czy pracodawca przyczynił się do wypadku, na przykład wskutek zaniedbania przestrzegania zasad BHP, czy nie).  Odszkodowanie to wypłacane jest przez ZUS i finansowane ze składek na ubezpieczenie wypadkowe.  W określonych sytuacjach członkowie rodziny zmarłego otrzymują też rentę, a także dodatki do renty rodzinnej.

Dodatkowym świadczeniem dla rodziny zmarłego jest pośmiertna odprawa pieniężna wypłacana przez pracodawcę na podstawie art. 93 kodeksu pracy, a jej wysokość (od jednomiesięcznego wynagrodzenia  do sześciomiesięcznej pensji) zależy od czasu zatrudnienia u danego pracodawcy.

Niejednokrotnie jednak otrzymane świadczenia  nie pokrywają w pełni kosztów, jakie poniosła rodzina zmarłego wskutek jego śmierci, nie zabezpieczają też w pełni sytuacji finansowej najbliższych mu osób, która ulega pogorszeniu.  W takiej sytuacji rodzinie przysługuje powództwo cywilne przeciw pracodawcy.

Sąd może przyznać odszkodowanie rodzinie zmarłego pracownika na podstawie art. 446 §3 k.c. (gdy w wyniku śmierci poszkodowanego pracownika nastąpiło pogorszenie sytuacji życiowej rodziny zmarłego),  czy art. 446 §1 (gdy poniesione koszty pogrzebu nie zostały zrekompensowane przez zasiłek pogrzebowy wypłacony przez  ZUS).  Ponadto, osobom względem których ciążył na zmarłym obowiązek alimentacyjny przysługuje prawo do dochodzenia renty (art. 446 § 2 k.c.).  Sąd może także przyznać członkom najbliższej rodziny  zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę (art. 446 §4 k.c.).

Czy zatem wypłacone na podstawie prawomocnego wyroku sądowego wydatki (odszkodowanie, koszty pogrzebu, należne koszty sądowe i zastępstwa procesowego) stanowią koszt uzyskania przychodów dla pracodawcy?

Pytanie takie zadał pracodawca będący wspólnikiem spółki jawnej Dyrektorowi Izby Skarbowej w Warszawie.  W pisemnej interpretacji z 27 marca 2012 r. uzyskał odpowiedź odmowną.  Dyrektor uznał, że wspomniane wydatki nie wykazują związku przyczynowo-skutkowego z przychodem spółki, a ich celem jest tylko zwolnienie pracodawcy  z zobowiązania zasądzonego przez sąd.  Sprawa trafiła do WSA w Warszawie, który uchylił zaskarżoną interpretację  14 lutego 2014 roku (sygn. III SA/Wa 2186/12).  Zdaniem sądu w świetle art. 22 ust. 1 ustawy o PIT (będącej odpowiednikiem art. 15 ust. 1 ustawy o CIT), za koszty uzyskania przychodów należy uznać wszystkie racjonalnie i gospodarczo uzasadnione wydatki, które zostały definitywnie poniesione, a których celem jest osiągnięcie przychodów lub zabezpieczenie ich źródła.   Dotyczy to kosztów bezpośrednio jak i pośrednio związanych z uzyskaniem przychodu, a więc także takich, które zostały poniesione w celu jego uzyskania, nawet gdy przychód nie został z przyczyn obiektywnych osiągnięty.  Dokonując analizy celowości poniesienia danego kosztu należy odnieść się do wszystkich towarzyszących okoliczności.  Nie budzi zdaniem sądu wątpliwości, że wypadki przy pracy pozostają w związku z działalnością prowadzoną przez przedsiębiorcę.  Odpowiedzialność pracodawcy za wypadek przy pracy wiąże się bowiem z ryzykiem prowadzenia działalności gospodarczej.  Zdaniem sądu poniesione na rzecz  rodziny pracownika wydatki  będące wynikiem wypadku przy pracy mają także pośrednio wpływ na przychód spółki, gdyż wypłacając zasądzone świadczenia spółka ogranicza ryzyko odejść pracowników do innych, bezpieczniejszych pracodawców.

Sprawa ostatecznie została przesądzona przez NSA.  W wyroku wydanym 18 sierpnia 2015 roku przyznał rację pracodawcy.  NSA stwierdził, że definicja kosztów podatkowych nie wymaga bezpośredniego związku pomiędzy ponoszonymi przez podatnika wydatkami a osiąganymi przychodami.  Zarówno w orzecznictwie, jak i w doktrynie prawa wskazuje się, że w przypadku kwalifikacji danego kosztu do KUP powinny być spełnione łącznie cztery przesłanki:

• koszt musi służyć osiągnięciu przychodów, czyli został poniesiony w celu jego osiągnięcia lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów;
• koszt został faktycznie poniesiony przez podatnika;
• koszt nie został wymieniony w art. 23 ust. 1 u.p.d.o.f., czyli nie został wyłączony z katalogu kosztów uzyskania przychodów;
• koszt został rzetelnie udokumentowany.

Spór w omawianej sprawie dotyczył tego, czy przedmiotowy koszt służył osiągnięciu przychodów lub zachowaniu albo zabezpieczeniu źródła przychodów.  W sprawie nie było wątpliwości, że koszt został poniesiony w związku z wypadkiem pracownika w danym zakładzie pracy, w którym pracownik poniósł śmierć.  Sporne wydatki, zdaniem NSA, z pewnością mają pośredni związek z zachowaniem lub zabezpieczeniem źródła przychodów.  Wypłata odszkodowania ma bowiem wpływ na stabilność zatrudnienia i  wpływa w sposób motywacyjny na innych pracowników, którzy otrzymują wyraźny sygnał co do wywiązywania się pracodawcy z jego obowiązków w stosunku do rodziny pracownika, zmniejszając ryzyko odejścia z zakładu pracy.

A zatem wydatki poniesione na podstawie prawomocnego wyroku sądowego z tytułu odszkodowania, kosztów pogrzebu pracownika, należnych odsetek oraz kosztów sądowych i zastępstwa procesowego mogą być uznane za koszty uzyskania przychodów w prowadzonej działalności gospodarczej.