Memy a prawo autorskie

Memy internetowe są wszędzie. Na stałe wpisały się w codzienność użytkowników portali społecznościowych, a że trudno znaleźć osoby, które z tychże portali nie korzystają, to i z memami spotykają się niemal wszyscy. To zresztą bardzo ciekawa, krótka forma, pozwalająca przekazać nieproporcjonalnie dużo treści. A jak się mają memy do prawa autorskiego?

Inspiracją dla tego tekstu jest jeden z naszych ostatnich wpisów na temat prawa cytatu. To właśnie przy okazji czy obok zmian w tym zakresie, nowelizacją z 10 lipca 2015 r. wprowadzono do prawa autorskiego przepis art. 29¹.  Zgodnie z nim, wolno korzystać z cudzych utworów na potrzeby parodii, pastiszu lub karykatury, w zakresie uzasadnionym prawami tych gatunków twórczości. Poniekąd zalegalizowano tym samym wykorzystywanie przez autorów memów fotografii, grafik, animacji autorstwa innych osób. Czy to oznacza, że tworzenie, publikowanie i wykorzystanie memów nie rodzi żadnych potencjalnych problemów na gruncie praw autorskich? Nie do końca.

Wątpliwości jest wiele. Nie wolno zapominać, że zgodnie z art. 34 prawa autorskiego w przypadku skorzystania z cudzego dzieła (np. fotografii) w ramach dozwolonego użytku, należy wskazać jego twórcę oraz źródło. W miarę posiadanych możliwości. Oznacza to, że tworząc i publikując memy, należałoby oznaczać autora wykorzystanego zdjęcia, grafiki lub animacji, ze wskazaniem źródła ich pozyskania. O ile tylko jest to możliwe.

Kolejnym potencjalnym problemem jest wykorzystanie wizerunków osób trzecich. Pisaliśmy już o tej problematyce na przykładzie memów z wizerunkiem byłego prezydenta Aleksandra Kwaśniewskiego. Rozpowszechnianie wizerunku wymaga zgody osoby przedstawianej, chyba że jest to osoba publiczna, której wizerunek utrwalono w trakcie wykonywania funkcji publicznej, albo też wizerunek osoby jest elementem pewnej większej całości – publicznego zgromadzenia, imprezy, krajobrazu itp. Stanowi o tym art. 81 prawa autorskiego. O ile zatem stworzenie mema na bazie zdjęcia Roberta Lewandowskiego po zdobyciu kolejnego hat-tricka w meczu reprezentacji jest całkowicie dopuszczalne, to już memy wykorzystujące wizerunki osób, które nie są publicznie znane – nie. Podobnie jak memy wykorzystujące wizerunek utrwalony w sytuacjach prywatnych.

Problematyczne jest także określenie granic, w jakich ma pozostawać mem – „parodia, pastisz, karykatura”. Mam spore wątpliwości co do licznych treści o charakterze politycznym. Memy atakujące polityków z rożnych stron sceny politycznej lub partie rządzące i opozycyjne, często zawierają duży ładunek agresji lub – łagodniej ujmując – krytyki. Z parodią lub karykaturą nie mając wiele wspólnego. Czy w takim przypadku dozwolony użytek wykorzystanych najczęściej fotografii zostaje wyłączony? W jaki sposób wyznaczyć linię, za którą zaczyna się (lub kończy) karykatura lub pastisz? I czy memy pozbawione tego elementu są w ogóle memami? Czy już innym rodzajem twórczości?

Pozostaje wreszcie regulacja art. 35 prawa autorskiego, zgodnie z którym dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy. Naruszeniem tej regulacji może być wykorzystanie cudzej twórczości do celów sprzecznych z wartościami, jakie przyświecały autorowi wykorzystanego utworu lub też użycie wykorzystywanego utworu w celach komercyjnych, tj. np. wykorzystywanie memów w kampanii reklamowej.

Zagadnienie jest zatem szerokie i złożone. Coś, co na pierwszy rzut oka może się wydawać proste, w istocie przysporzyć może wielu problemów. Jak zwykle, osoby zainteresowane tematyką, zwłaszcza w kontekście wykorzystania memów w celach komercyjnych, powinny mieć się na baczności i wszechstronnie analizować swoje plany.

Photo from imgflip.com