Trybunał Konstytucyjny o odpowiedzialności za naruszanie praw autorskich w „inny sposób”

17 lutego 2015 r. Trybunał Konstytucyjny rozpoznał wniosek Rzecznika Praw Obywatelskich  o zbadanie zgodności artykułu 115 ust. 3 ustawy z 4 lutego 1994 roku o Prawie autorskim i prawach pokrewnych (dalej: Prawo autorskie) z art. 42 ust. 1 Konstytucji. Trybunał orzekł, że wskazany przepis nie narusza ustawy zasadniczej.

Przypomnijmy, że artykuł 115 Prawa autorskiego reguluje odpowiedzialność karną za dopuszczenie się plagiatu oraz za inne formy naruszenia praw autorskich. Zgodnie z jego treścią:

1. Kto przywłaszcza sobie autorstwo albo wprowadza w błąd co do autorstwa całości lub części cudzego utworu albo artystycznego wykonania, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3.
2. Tej samej karze podlega, kto rozpowszechnia bez podania nazwiska lub pseudonimu twórcy cudzy utwór w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, artystyczne wykonanie albo publicznie zniekształca taki utwór, artystyczne wykonanie, fonogram, wideogram lub nadanie.
3. Kto w celu osiągnięcia korzyści majątkowej w inny sposób niż określony w ust. 1 lub ust. 2 narusza cudze prawa autorskie lub prawa pokrewne określone w art. 16, art. 17, art. 18, art. 19 ust. 1, art. 191, art. 86, art. 94 ust. 4 lub art. 97, albo nie wykonuje obowiązków określonych w art. 193 ust. 2, art. 20 ust. 1-4, art. 40 ust. 1 lub ust. 2, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku.

Zaskarżony ust. 3 przytoczonej regulacji statuuje odpowiedzialność za naruszenie autorskich praw osobistych (art. 16), autorskich praw majątkowych (art. 17–18), praw majątkowych twórców i ich spadkobierców z tytułu droit de suite (art. 19 ust. 1, art. 19¹), prawa do artystycznych wykonań (art. 86), prawa do fonogramów i wideogramów (art. 94 ust. 4) oraz prawa do nadań (art. 97). Wskazuje również konsekwencje zaniechania wykonania obowiązków wynikających z art. 193 ust. 2 (obowiązek ujawnienia osoby trzeciej, na rzecz której działa sprzedawca w ramach instytucji droit de suite), art. 20 ust. 1–4 (obowiązek uiszczenia opłaty przez producentów i importerów urządzeń służących do utrwalania w zakresie własnego użytku osobistego), art. 40 ust. 1 i 2 (obowiązek wpłat na rzecz Fundusz Promocji Twórczości).

Ustawodawca posłużył się niedookreślonym sformułowaniem „w inny sposób” nie precyzując  jakie dokładnie zachowanie podlega penalizacji. Zdaniem Rzecznika Praw Obywatelskich prowadzi to do sytuacji, w której każde działanie bliżej niesprecyzowane i podjęte w celu osiągnięcia korzyści majątkowej  naruszające prawa określone w przywołanym przepisie, rodzi potencjalną odpowiedzialność karną, co jest niezgodne z konstytucją. Art. 42 ust. 1 Konstytucji stanowi bowiem, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Oznacza to, że zakaz albo nakaz obwarowany sankcją karną powinien być sformułowany w sposób precyzyjny i ścisły. Rzecznik podkreślił, że adresat normy prawnej wyrażonej w art. 115 ust. 3 powinien móc jednoznacznie zidentyfikować, jakie czyny są na jej podstawie zakazane. Obecne brzmienie kwestionowanego przepisu na taką weryfikację nie pozwala. Według Rzecznika godzi to w jedną z podstawowych funkcji prawa karnego, jaką jest motywowanie adresatów norm prawnych do zachowań zgodnych z tymi normami. Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich podzielił Prokurator Generalny.

Trybunał Konstytucyjny nie zgodził się z powyższą argumentacją. Stwierdził, że sięgnięcie przez ustawodawcę, w przypadku kwestionowanego przepisu, do pojęć niedookreślonych należy uznać za uzasadnione charakterem regulacji prawnoautorskiej, stosowanej w warunkach dynamicznych zmian doby nowych technologii. Stąd ustawodawca zastosował konstrukcję tzw. przestępstwa skutkowego, a więc o którym decyduje wystąpienie określonego skutku, a nie sposób doprowadzenia do tego skutku. W konsekwencji Trybunał orzekł, że art. 115 ust. 3 Prawa autorskiego jest zgodny z Konstytucją. Według niego czyn z art. 115 ust. 3 Prawa autorskiego może zostać popełniony przez każdego, w każdy sposób - zarówno przez działanie, jak i zaniechanie. Podkreślił, że na jego podstawie może być karane wyłącznie takie naruszenie cudzych praw autorskich, które zmierza bezpośrednio w kierunku osiągnięcia korzyści majątkowych.

Trybunał uzasadniając swój wyrok zwrócił uwagę, że zgodnie z wcześniejszym orzecznictwem konstytucyjnym standard określoności przepisów prawnych, także w zakresie normowania art. 42 ust. 1 konstytucji, nie wyklucza możliwości posługiwania się w obrębie prawa karnego pewnym marginesem swobody regulacyjnej państwa. Dlatego standard ten w zakresie regulacji karnej, jakkolwiek stawiający wyższe wymagania ustawodawcy, nie wymaga jasności czy komunikatywności wyrażenia zakazu lub nakazu prawnego w stopniu absolutnym (wyrok TK z 28 stycznia 2003 r., sygn. K 2/02). Zasada określoności ustawy karnej nie wyklucza posługiwania się przez ustawodawcę zwrotami niedookreślonymi lub ocennymi, jeśli ich desygnaty można ustalić (wyrok TK z 23 stycznia 2003 r., sygn. K 2/02).

Jakie będą konsekwencje powyższego rozstrzygnięcia? Trudno przewidzieć. Jednak przypuszczać należy, że organizacje zbiorowego zarządzania prawami autorskimi zwiększą swoją aktywność w ściganiu tych, którzy np. ściągają z Internetu filmu lub pliki muzyczne, a także tych, którzy w inny – bliżej nieokreślony sposób, będąc do tego nieupewnionymi, czerpią korzyści majątkowe z cudzych praw autorskich.